2013: 25 ΧΡΟΝΙΑ ΔΡΑΣΗΣ

‘Ενα από τα κενά αυτά, αν και γράφτηκαν πολλά πάνω στο θέμα, είναι και το «ελληνικό κεφάλαιο» της βιογραφίας του Παναίτ Ιστράτι, μια χειμαρρώδης βιογραφία που έχει όλα τα συστατικά (το αλάτι και το πιπέρι, όπως λέμε) μιας συνταγής τύπου Hollywood. Πολλές ερωτήσεις τέθηκαν γύρω στη βιογραφία του, σε πολλές υπάρχουν ικανοποιητικές απαντήσεις, αρκέτες όμως μένουν ακόμα και σήμερα αναπάντητες. Οπώς είναι εκείνη σχετικά με τον χαρακτηρισμό του. Είναι Ρουμάνος? Είναι Ελληνας? Είναι Γάλλος? ¨Η μάλλον είναι Ρουμανο-ελληνο-γάλλος.? Μια τέτοια ερώτηση τέθηκε το 19ο αιώνα σχετικά με την Dora d’Istria η οποία θεωρείται Ρουμάνα (επειδή γεννήθηκε στο Βουκουρέστι), Αλβανή (επειδή οι ρίζες της οικογένειάς της βρίσκονται στη σημερινή Αλβανία), και ρωσίδα (καθότι ήταν παντρεμένη με Ρώσο πρίγκιπα). Θα μπορούσαν να την διεκδικήσουν και οι Γάλλοι, επειδή έγραψε τα περισσότερα έργα της στα γαλλικά. Η Dora d’Istria είναι ταυτόχρονα Ελληνίδα.[ να υπενθυμίσουμε εδώ ότι γίνεται το 1860 «επίτιμη πολίτις της Ελλάδας». Είναι η δεύτερη, μετά το Byron, που φέρει αυτό τον τιμητικό τίτλο του νεοσύστατου ελεύθερου κράτους.Από τα έργα της Dora d’Istria, αφιερωμένα στην Ελλάδα διακρίνεται η μελέτη για την ποίηση στα νησιά του Ιονίου]. Μια ρουμάνα ειδικός, η ιστορικός Georgeta Filitti, προτείνει τον όρο «πολίτης του κόσμου» που ίσως είναι ο πλέον κατάλληλος. ‘Ισως αυτός είναι ό όρος που ταιριάζει θαυμάσια και στον Ιστράτι. Τον Ιστράτι τον διεκδικούν δυο λογοτεχνίες, η γαλλική και η ρουμανική. Έχει δικαίωμα πολίτη στην ιστορία τους, και ίσως και στην ελληνική. «Ελληνορουμάνος γαλλοφώνος πεζογράφος», γράφει στο Παγκόσμιο βιογραφικό λεξικό της Εκδοτικής Αθηνών (1991). «Ελληνο-ρουμάνος πεζογράφος», λέει και ο κριτικός Αλέξης Ζήρας στο λήμμα Ιστράτι που περιλαμβάνεται στο ογκώδες Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας που κυκλοφόρησε στις Εκδόσεις Πατάκη το 2007. Δεν είναι η πρώτη φορά που ο συγγραφέας Ιστράτι ενσωματώνεται στη σύγχρονη νεοελληνική λογοτεχνία. Ολες οι ελληνικές εγκυκλοπαίδειες από την περίοδο του μεσοπολέμου και πέρα αφιερώνουν λήμματα στον «ελληνο-ρουμάνο» συγγραφέα. Κατά την γνώμη μου, πρόκειται για μια σωστή πράξη – υπάρχουν πολλά επιχειρήματα προ, αν και είμαι σίγουρη οτι αρκετοί Ρουμάνοι ειδικοί, ίσως και Γάλλοι, θα έχουν, με τη σειρά τους, τα δικά τους επιχειρήματα κατά. Αξίζει να αναφέρουμε εδώ και την απάντηση του ιδίου συγγραφέα: «δεν έχει σημασία πόσο κοσμοπολίτης είμαι από τη γέννησή μου, πόσο αλήτης είμαι, ερωτευμένους με τους απέραντους ορίζοντες, όπως με βλέπετε, εγώ παραμένω οστώσο Ρουμάνος, από τη μητέρα μου, τη γλώσσα και την όμορφή μου Βραίλα, Ελληνας από τον πατέρα και την αγαπημένη του πατρίδα». Χαίρομαι, λοιπόν, αφάνταστα που βρίσκομαι απόψε στην αγαπημένη πατρίδα του πατέρα του Παναίτ Ιστράτι, όπου ο συγγραφέας δεν ευτύχησε να φθάσει, παρά το διακαή του πόθο. Κάπου αλλού ο Ιστράτι σημειώνει: «Από όλους τους λαούς, ο ρουμανικός και ο ελληνικός είναι το πιο κοντά στη ψυχή μου. Τους αγαπάω και τους κατανοώ λόγω του αίματος που μου έδωσαν. Τα προτερήματα και τα ελλατώματά τους είναι και δικά μου».

Οσο αφορά το θέμα της αποψινής ομιλίας, είχα αρκετές δυσκολίες στην επιλογή του. Δεν είμαι ειδικός στον Ιστράτι και στο έργο του. Εφθασα στον Ιστράτι χάρη στον Ελληνα φίλο του, τον Νίκο Καζαντζάκη. Πριν από χρόνια, το 1994, το πρώτο βράβειο που έλαβα για ρουμανική μετάφραση ελληνικού έργου ήταν το βραβείο «Παναίτ Ιστράτι» και μου απονεμήθηκε για την μετάφραση του Αλέξη Ζορμπά Στη Γαλλία λειτουργεί, όπως γνωρίζετε, από το 1979 μια πολύ δραστήρια εταιρεία, Les amis de Panait Istrati – ένα είδος „fun-club” avant la lettre, όπως και η εταιρεία Les amis de Nikos Kazantzaki που ιδρύθηκε πριν από 25 χρόνια στη Γενέυη και τώρα αριθμεί περ. 3000 μέλη σε 104 χώρες του κόσμου. Στη Ρουμανία δραστηριποιούνται τμήματα των δυο εταιρειών. Από τότε η σχέση μου με το ρουμανικό τμήμα της Διεθνούς Εταιρείας «Φίλοι του Παναίτ Ιστρατι» είναι πολύ στενή. Τα τμήματα αυτά διοργανώνουν μαζί τις εκδηλώσεις τους. Κάθε φορά που γίνεται λόγος για τον Ιστράτι στην Ρουμανία, κάθε φορά που διοργανώνεται μια εκδήλωση αφιερωμένη στον Ιστράτι αποκλείεται να μην γίνει λόγος και για τον Καζαντζάκη. Και το αντίθετο. Οι δύο συγγραφείς μένουν, λοιπόν, ασυγχώρητοι στη Ρουμανία όπως σε πολλά άλλα μέρη του κόμσου.

Ασυγχώρητοι είναι και στις σελίδες ενός πολυ ενδιαφέροντος βιβλίου που κυκλοφόρησε στο Βουκουρέστι τα τέλη του 2006 με τίτλο Συγγραφείς ανάμεσα σε σειρήνες και υπότιτλο Η διήγηση και η ζωή του διηγητή ο Πανάιτ Ιστράτι και ο Νίκος Καζαντζάκης. Ο συγγραφέας του, ο Φλοριν Βασιλέσκου, είναι ερευνητής στο Γλωσσολογικό Ινστιτούτο Βουκουρεστίου. Λεπτομερειακή συγκριτική μελέτη των διηγητικών τρόπων των δύο συγγραφέων, το έργο αποκαλύπτει εκλεκτικές συγγένειες από τις πιο εκπληκτικές αλλά και ευχάριστες. Αξίζει να σημειώσουμε εδώ μερικά συμπεράσματα του Ρουμάνου ερευνητή. Κατά την γνώμη του, οι δύο συγγραφείς αποτελούν ξεχωριστή περίπτωση στη σύγχρονη παγκόσμια λογοτεχνία. Οι δύο θεωρήθηκαν κατά τα χρόνια ταυτόχρονα σπουδαίοι αλλά και δευτερεύοντες. Οι δύο πεζογράφοι προκάλεσαν θαυμασμό αλλά και επιφυλάξεις. Οι δύο υπογράμμισαν την σημασία του ήθους για την συγγραφική τέχνη. Οι δύο συγγενεύονται όχι μόνον όσο αφορά την εθνική ρίζα και την φιλία τους, αλλά και όσο αφορά τους λογοτεχνικούς τρόπους της πεζογραφικής τους τέχνης. Το χάρισμα των δύο διηγητών προέρχεται από την λαική φλέβα του μυθικού ρεαλισμού. Το έργο των δύο συγκρίθηκε συχνά με το έργο του Albert Camus. Αρκετές ομοιότητες υπάρχουν και ανάμεσα των βιογραφιών των περίφημων τους ηρώων. Οι χαρακτήρες του Ανδριάν Ζωγράφη και του Αλέξη Ζορμπά είναι στενά δεμένοι με την πραγματική πνευματική βιογραφία των συγγραφέων που τους έκαναν αξιομνημόνευτοι . Ο Ιστράτι και ο Καζαντζάκης γίνονται οι ίδιοι ήρωες των πεζογραφημάτων τους. Οι δύο δηλώνουν την εμπιστοσύνη τους στην μοίρα των ανθρώπων που διψάνε για ελευθερία και παλεύονται για την κατάκτησή της, αν και η εμπιστοσύνη αυτή σφραγίζεται συχνά από πίκρα και απογοήτευση. Η Μεσόγειος είναι κοινός χώρος που αποτελεί ανείπωτη έλξη για τους δύο συγγραφείς. Ποιητική μονογραφία της ζωής του αλήτη το έργο του Ιστράτι, μονογραφία της ιδέας της ελευθερίας, κατά μια γνωστή έκφραση, το έργο του Καζαντζάκη .

Μία από τις πολλές πτυχές που συγκροτούν το «ελληνικό κεφάλαιο» της βιογραφίας του πολίτη του κόσμου Παναίτ Ιστράτι είναι η σχέση του με τον Νίκο Καζαντζάκη και τη σύντροφό του Ελένη. Εχοντας υπόψη τις φετινές επετείους – 130 χρόνια από την γέννηση του Νίκου Καζαντζάκη, 110 χρόνια από την γέννηση της Ελένης Καζαντζάκη, 25 χρόνια από την ίδρυση της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων του Νίκου Καζαντζάκη, σκέφτηκα οτι θα άξίζε να επικαλούμαστε απόψε μερικές στιγμές από την κοινή τους πορεία. .’Αλλο επιχείρημα – θα ήθελα η αποψινή μου ομιλία να αποτελέσει ένα είδος avant-première στην επέτειο του 2014, όταν γιορτάζουμε 130 χρόνια από την γέννηση, την 10 Αυγούστου, του Παναίτ Ιστράτι.

13 Νοεμβρίου 1927 μενει ένα ορόσημο στην λογοτεχνική ιστοριογραφία του πρώτου ημίσου του 20ου αιώνα. Δύο συγγραφείς που θα αναγράψουν λαμπρά κεφάλαια στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας, ένας γεννημένος στη Κρήτη, ο άλλος στη όχθη του Δούναβη, στη Βραίλα, αλλά με νησιώτικες /κεφαλονιτικές ρίζες συναντιούνται στη Μόσχα, ως προσκεκλημένοι της σοβιετικής κυβέρνησης στην 10η επέτειο της Επανάστασης. Ο Παναίτ ερχόταν, για πρώτη φορά, από το Παρίσι, ως αντιπρόεδρος της Εταιρείας Φίλοι της Σοβιετικής Ενωσης, ο Νίκος, κηρυγμένος θαυμαστής της Οκτωβριανής Επανάστασης, βρισκόταν εδώ για τρίτη φορά..Οι δύο ενταγμένοι στο μέτωπο της Αριστεράς της εποχής εκείνης. Η γνωριμία τους και η πορεία της φιλίας τους είναι γνωστές, οι δύο μίλησαν και περίγραψαν, ο καθένας με το δικό του τρόπο, αυτές τις μοναδικές, αξέχαστες για τους δύο, στιγμές.

Αν και το πρώτο μυθιστόρημά του, Κυρά Κυραλίνα κυκλοφόρησε ήδη από το 1925 στην Αθήνα χάρη στην μετάφραση του λεμεσιανού δοκιμιογράφου και δημοσιογράφου Αιμίλιο Χουρμούζιο (1904-1973, από το θάνατό του συμπληρώνονται φέτος 40 χρόνια, του χρόνου θα τιμήσουμε την εκατονταετηρίδα του), στενό φίλο του Νίκου Καζαντζάκη, ο Ιστράτι οφείλει όμως η θριαμβευτική του είσοδος στην ελληνική σκηνή χάρη στον Κρητικό. Την 31 Δεκεμβρίου του 1927 οι αναγνώστες της αθηναίας ημερίσιας εφημερίδας «Πρωία» θα διάβασουν ένα ένθερμο άρθρο για τον πεζογράφο από την Βραίλα που φέρει την υπογραφή του Κρητικού. Με την σειρά του, ο Ιστράτι υπογράφει, τον Ιούλιο 1928, στην εφημερίδα „Le Monde”, ένα εγκομιαστικό κείμενο για τον Καζαντζάκη. Το άρθρο του Ιστράτι είναι το πρώτο κείμενο που καθιερώνει τον Καζαντζάκη σε ευρωπαικό επίπεδο. Στην Αθήνα, το Φεβρουάριο 1928 θα ξεκινήσει να γράψει ο Ιστράτι το μυθιστόρημά του Τα γαïδουράγκαθα του Μπαραγκάν, έργο που, αν δεν κάνω λάθος, περιμένει και σήμερα υπομονετικά τον Ελληνα μεταφραστή του.

Το 1928 θα κυκλοφορήσει στην Αθήνα, στη σειρά «Κοσμοπολίτικη βιβλιοθήκη» της Εκδοτικής Εταιρείας Κοραή, η δεύτερη ελληνική μετάφραση έργου του Ιστράτι, Ο Μπάρμπα Αγγελής. Μπορούμε να υποθέσουμε, χωρίς να βρεθούμε μακριά από την αλήθεια, οτι και η μετάφραση αυτή οφείλεται στη πρωτοβουλία ή στη προτροπή του Καζαντζάκη. Γιατί? Επειδή η μεταφράστρια είναι καμία άλλη από τη Ηρακλειώτισσα Γαλάτεια Καζαντζάκη (1881-1962), πολύπλευρη προσωπικότητα στο χώρο των Ελληνικών Γραμμάτων. Μετά τη μετάφραση, το 1931, στις Εκδόσεις ‘Ομηρος, της Νεραντζούλας, το έργο του Ιστράτι μπαίνει στην Ελλάδα, όπως και στη Ρουμανία και αλλού, σε κώνο σκιάς (άλλες μεταφράσεις ή επανεκδόσεις έργων του θα γίνουν την έβδομη και την όγδοη δεκαετία του περασμένου αιώνα). Το όνομά του όμως θα μένει σταθερά σε επικαιρότητα, πράγμα που οφείλεται κυρίως, αν όχι αποκλειστικά, στον Νίκο και στην Ελένη Καζαντζάκη.

Χωρίς την πολύτιμη συμβολή της οικογένειας Καζαντζάκη, η λογοτεχνική ιστοριογραφία δεν θα μπορούσε να αναπαραστάσει αυτό το καίριο, «νευραλγικό» θα έλεγα, επεισόδειο/συμβάν? της βιογραφίας του Ιστράτι – το ταξίδι στην Σοβιετική Ενωση και η δυνατή αντίδραση που του προκάλεσε η διαπίστωση οτι ανάμεσα στο κομμουνιστικό credo και την ωμή, απερίγραπτα σκληρή πραγματικότητα υπήρξε μια απόσταση όπως από τον ουρανό στη γή. Το γεγονός αυτό, με τόσες δυσάρεστες συνέπειες για τον Παναίτ, περιγράφεται από τρεις συνοδοιπόρους – από τον ίδιο τον Παναίτ, στο περίφημο και πολυ συζητημένο κείμενό του, Εξομολόγηση ενός ηττημένου και, στη συνέχεια, στην Εξομολόγηση για τους ηττημένους, από τον Καζαντζάκη, σε δύο από τα έργα του – στη δίτομη έκδοση με τα ταξιδιωτικά του, το 1928, Τι είδα στην Ρωσία καθώς και στο φιλοσοφικό δοκίμιο Toda-Raba (με υπότιτλο Moscou a criέ), που έγραψε στα γαλλικά το 1934, [αξίζει να σημιωθεί εδώ οτι η ελληνική έκδοση της Toda-Raba, που κυκλοφόρησε το 1956 στον αθηναικό εκδοτικό οίκο «Δίφρος» περιλαμβάνει ως πρόλογο το κείμενο με τίτλο ‘Ενας ταξιδιώτης του Ιστράτι, που είναι και κύριο πρόσωπο του έργου, με το όνομα Αζάδ].

Η τρίτη μαρτυρία για το ταξίδι στη Ρωσία, για τον Ιστράτι και την σχέση του με τον Καζαντζάκη ανήκει στην Ελένη Σαμίου, όπως λεγόταν τότε η μελλοντική δεύτερη συζήγος του Καζαντζάκη, η οποία έγραψε, περ. επτά χρόνια μετά τα γεγονότα, το βιβλίο της Η αληθινή τραγωδία του Παναίτ Ιστράτι. Το βιβλίο, το δεύτερο της μετά το Μαχάτμα Γκάντι, μια άγια ζωή, γραμμένο στα γαλλικά, μεταφράστηκε στα ισπανικά και δημοσιεύτηκε στο Σαντιάγκο της Χιλής, το 1938. Από τότε δεν επανεκδόθηκε και παρά το ότι αναφέρεται στις βιβλιογραφίες, το βιβλίο είχε περιορισμένη κυκλοφορία και λίγοι είχαν στα χέρια την πρωτότυπη εκδοση στα ισπανικά.Στις Εκδόσεις Ίστρος κυκλοφόρησε, υπό την αιγίδα του Μουσείου της Βραίλας, τις αρχές Φεβρουαρίου 2013 (και παρουσιάστηκε στο Ιάσιο και στη Βραίλα τον Φεβρουαρόυ, την ημέρα που γεννήθηκε ο Νίκος Καζαντζάκης και πέθανε, το 2004, η Ελένη), η πρώτη ρουμανική μετάφραση του έργου που η Ελένη Σαμίου-Καζαντζάκη αφιέρωσε στον Ρουμανο-ελληνο-γάλλο συγγραφέα Παναίτ Ιστράτι. Η ρουμανική έκδοση είναι η πρώτη που γίνεται στα τρια τέταρτα αιώνα που πέρασαν από τότε.

Από τον Αύγουστο μέχρι τον Δεκέμβρη 1928, ο Παναίτ Ιστράτι ταξιδεύει, όπως είναι γνωστό, μαζί με τον φίλο του Νίκο Καζαντζάκη στην Σοβιετική ‘Ενωση. Οι δύο συγγραφείς είναι συνοδευμένοι από τις φίλες του, από την Μπιλιλί (μια νέα γενεβέζα) ο πρώτος, από την Αθηναία Ελένη Σαμίου, ο Κρητικός. Η ιστορία αυτού του συγκλονιστικού ταξιδιού που περιγράφεται από την Ελένη Σαμίου έχει ανεκτίμητη αποδεικτική αξία για την βιογραφία των δύο σπουδαίων συγγραφέων, όπως τονίζει στην περιεκτική εισαγωγική μελέτη του, ο καθηγητής Zamfir Bălan, ένας από τους πιο έμπειρους εξηγητές του έργου του Ιστράτι, διευθυντής του Μουσείου «Παναίτ Ιστρίατι» της Βραίλας. Φέτος κυκλοφόρησε στο Παρίσι, με την οικονομική υποστήριξη του Ρουμανικού Πολιτιστικού Ινστιτούτου, η πρώτη (πρωτότυπη) γαλλική έκδοση του έργου, με τίτλο La véritable tragédie de Panaït Istrati, που περιλαμβάνει και την αλληλογραφία του Παναίτ Ιστράτι με τον Κρητικό φίλο του.

Οι δύο εκδόσεις αποτελούν, θα έλεγα, φόρο τιμής από ρουμανικής πλευράς σε μια από τις πιο ‘ένθερμες και σταθερές φίλες της Ρουμανίας. Η οικογένεια Καζαντζάκη αγαπούσε την γεννέτειρα του φίλου τους από την Βραίλα, μετά το θάνατο του συζήγου της, η Ελένη ταξίδευε στην Ρουμανία, όπου είχε πολλούς φίλους – ανάμεσά τους αναφερώ εδώ τον Περικλή Μαρτινέσκου, που μετέφρασε κείμενα του Καζαντζάκη από το 1934, ταξίδευε στην Αίγινα και γνώρισε τον συγγραφέα που θαύμαζε, καθώς και την αείμνηστη Πολυξένη Καραμπί από το Γαλάτσι, μεταφράστρια έργων του Καζαντζάκη και του βραβευμένου από την Ακαδημία Αθηνών βιβλίου της Ελένης, Ο Ασυμβίβαστος. Η Ελένη ενθάρρυνε την προβολή του έργου του Νίκου ώστε σήμερα ο πιο μεταφρασμένος Ελληνας συγγραφέας στη πατρίδα του Ιστράτι είναι ο Νίκος Καζαντζάκης [ πολλά από τα έργα του έχουν από δυο διαφορετικές μεταφράσεις, ο Αλέξης Ζορμπάς σημειώνει ρεκόρ εκδ΄σεων – 8, ο Χριστός ξανασταυρώνεται σημειώνει ρεκόρ τιράζ – 100 000 αντίτυπα].

Το βιβλίο που η Ελένη Σαμίου αφιέρωσε στον Ιστράτι αποτελεί, αναμφίβολα, απαραίτητη πηγή για τους μελετητές – το έργο προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες που δεν θα βρει κανείς στις αφηγήσεις των άλλων συνοιδοπόρων, συμπληρώνοντας ταυτόχρονα, για να δανείσω την έκφραση του καθηγητή Bălan, «το τεράστιο puzzle που οικοδομήθηκε πάνω στο θέμα του ταξιδιού στη Σοβιετική Ενωση των δύο συγγραφέων και των νεαρών συντρόφων τους». Πέρα από τα γεγονότα στα οποία ήταν αυτόπτης μάρτυρας, η Ελένη γνωρίζει πολλά βιογραφικά στοιχεία για τον ήρωά της, από την φίλη του Ιστράτι, Μπιλιλί (την οποία την γνώρισε στο Παρίσι) και από τον σύντροφό της, τον Νίκο. Η συγγραφέας σημειώνει πιστά, όπως σε ημερολόγιο, όσα είδε και έζησε τότε, καμία αλλαγή στη θορυβώδη συμπεριφορά του ρουμάνου με κεφαλονίτικο αίμα φίλου της δεν μένει απαρητήρτη. Το πορτρέτο του Παναίτ που ζωγραφίζει με στοργή και αγάπη η Ελένη Σαμίου είναι γεμάτο ζωντάνειας και γι’αυτό τον λόγο το έργο αποτελεί ευχάριστη απόλαυση για τους σταθερούς αναγνώστες και θαυμαστές του Παναίτ και του Νίκου. Μεταφράζω από τα ρουμανικά ένα εύγλωττο απόσπασμα:

«Ο Παναίτ καμαρώνει/καμαρώνεται με το ότι είναι Ρουμάνος και λατρεύει την Ρουμανία. Καμαρώνει ταυτόχρονα με το ότι είναι Ελληνας, αν και μιλάει σπάνια για την Ελλάδα. Από που προέρχεται αυτή η ένθερμη αγάπη του για την Ρουμανία? Κατά την γνώμη μου, αυτό οφείλεται στη γλώσσα, επειδή ο Παναίτ αγαπάει πρωτ’απ’όλα τη ρουμανική γλώσσα. Οταν μιλάει τα ρουμάνικα, δεν μπορεί να κρύβει την συγκίνησή του. Συχνά μας απαγγέλει στίχους του Εμινέσκου. Ο Παναίτ λατρεύει τις λέξεις, τις επιλέγει με αγάπη, τις χαιδεύει. Δεν θα ξεχάσω ποτέ πως προφορούσε μια ελληνική λέξη που του φαινόταν πολύ ωραία – Ελα, έλα, έλα, καλούσε αυτός, όπως καλείς ένα πουλάκι για να έρθει να ραμφίζει από τη παλάμη σου. Ελα, έλα, έλα, επικαλούσε με την τρυφερή του φωνή. Και όταν η ζητούμενη λέξη εμφανιζόταν, επί τέλους, όπως ένα πουλί που πλησιάζει και χτυπά με φόβο τις φτερούγες του, ο Παναίτ σηκωνόταν, προσπαθούσε να ηρεμήσει το πουλί, να το καλοσωρίζει με το γνωστό και αγαπημένο του χαιρετισμό- Καλόστο! Καλόστο! Και όλο το αναστατωμένο σώμα του έτρεμε από συγκίνηση».

Πλην από το πετυχημένο πορτρέτο του Παναιτ, η συγγραφέας επιμένει σ’αυτό που αποκαλεί «την αληθινή τραγωδία» του, προσφέροντας στοιχεία για το καίριο θέμα που προκάλεσε τόσες ατελείωτες συζητήσεις. Πως έφθασε ο Παναίτ στην σκληρή αντίδρασή του εναντίον του κομμουνισμού, τι πρόκαλεσε η συντριπτική απογοήτευσή του, πως έγιναν τα πράγματα και ο Ιστράτι από ενταγμένο, ορθόδοξο μαρξιστή μεταμορφώθηκε στο πιο αδυσώπητο εχθρό, σε προδότη, κατάσκοπο κτλ. Κατά τη γνώμη της, ο Ιστράτι χάθηκε λόγω της έμφυτης του ειλικρίνειας, του άκαμπτου χαρακτήρα του που δεν μπορούσε να δεχτεί συμβιβιασμούς.ή παραχωρήσεις. Χωρίς να κατηγορήσει κανένα, η Ελένη λέει οτι τον Ιστράτι τον έχασαν και οι φίλοι του που δεν έπραξαν το παν δυνατό για να το σώσουν. Οταν το σκάνδαλο ξέσπασε, κανένας από τους φίλους του δεν προσπάθησε να σταματήσει τη πλημμύρα κατηγοριών που ρίχτηκαν στο βάρος του. Η τραγωδία του Ιστράτι θα μπορούσε να αποφευχθεί. Το συμπέρασμά της, μας λέει ο καθηγητής Bălan, είναι καθαρό, χωρίς διφορούμενο. «Ο Παναίτ, συμπεραίνει/καταλήγει η συγγραφέας, έπεσε θύμα του παρορμητικού του χαρακτήρα και των αδιάφορων και σκληρών του φίλων».

Πολλά είναι τα στοιχεία που ρίχνουν φως όχι μόνον πάνω στις διαμάχες των δύο συγγραφέων, αλλά κυρίως πάνω στα πολιτικά θέματα που οδήγησαν στο τόσο θλιβερό για τον Ιστράτι επίλογο. Μένει στη υποχρέωση των ιστοριογράφων να εξακριβώσουν και να διαφωτίσουν όλα αυτά. Το βιβλίο της Ελένης Σαμίου Καζαντζάκη είναι, πριν απ’όλα, η ιστορία μιας εξαιρετικής φιλίας. Χάρη στους ήρωές της, ταξιδέψαμε από τη Κρήτη στην Βραίλα, από την Βραίλα και το Βουκουρέστι στη Κεφαλονιά. Από τις σελίδες που ξεφυλλίσαμε μαζί απόψε, αξίζει να κρατήσουμε αυτό το δίδαγμα στο οποίο ο Ιστρατι και ο Καζαντζάκης πίστευαν ακράδαντα (και θα δανείσω πάλι εδώ την τελευταία φράση του προλόγου του καθηγητή Bălan) – πέρα από ματαιδοξίες, πέρα από ιδεώδη, πέρα από τις επιλογές που κάνουμε κατά μια στιγμή ή άλλη της ζωής μας, το μόνο που έχει σημασία είναι αυτό που ο Ιστρατι αποκαλούσε «το πιο πολύτιμο αγαθό», ο Ανθρωπος!