The Selected Letters of Nikos Kazantzakis
Edited and translated by Peter Bien, Princepton University Press, USA, 2012
Προλεγόμενα του Peter Bien
Στο βιβλίο The Selected Letters of Nikos Kazantzakis, ο Bien περιορίζεται στην ανάπτυξη των προλεγομένων του μονάχα σε δεκαεννιά σελίδες – εκ των οποίων τέσσερις σελίδες αποτελούν την ανταπόδοση ευχαριστιών στους φορείς ή τα φυσικά πρόσωπα που τον βοήθησαν με οποιονδήποτε τρόπο στην ολοκλήρωση του έργου του.
Τα Προλεγόμενα του βιβλίου χωρίζονται σε δύο βασικές ενότητες: α) στον Πρόλογο (Introduction) και β) στη Χρονογραφία του Νίκου Καζαντζάκη (Chronology).
Πρόλογος
Στον Πρόλογο ο Bien περιγράφει ακροθιγώς σε πέντε ενότητες τη μεθοδολογία της συγγραφής των επίλεκτων επιστολών στην αγγλική γλώσσα, ενώ αναπτύσσει με ιδιαίτερη αμεσότητα την ενότητα της ανταπόδοσης των ευχαριστιών (Acknowledgements) στην οποία συμπεριλαμβάνει αρκετές περιγραφικές λεπτομέρειες με ιδιάζουσα ιστορική σημασία. Συγκεκριμένα, σημειώνει πέντε ενότητες οι οποίες συνοδεύουν το στα-χυολόγημα των επιστολών του. Αρχικά, αναφέρεται στη σπουδαιότητα του Καζαντζάκη (His importance), τονίζοντας, πρώτα από όλα, ότι η Ελλάδα στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα αποτέλεσε πραγματικά μια αξιοσημείωτη πνευ-ματική ανανεωτική πνοή, όμοια με εκείνη που παρουσίασε την ίδια περίοδο και η Ιρλανδία. Ανάμεσα στους διάφορους ιρλανδούς και έλληνες λογοτέχνες, ο μελετητής σημειώνει και ξεχωρίζει το όνομα του Καζαντζάκη, τοποθετώντας δίπλα του διάφορα ονόματα λογοτεχνών, όπως των Yeats, Joyce, Beckett, Wilde, Shaw και των Καβάφη, Παλαμά, Σεφέρη, Ελύτη, Ρίτσου. Ο Bien με τη συγκριτική του αυτή διατύπωση έχει στόχο να τοποθετήσει τον Νίκο Καζαντζάκη ανάμεσα σε αξιόλογους πνευματικούς ανθρώπους, της Ελλάδας, της Ιρλανδίας αλλά και της Ευρώπης γενικότερα.
Ο Bien αναγνωρίζει τη σπουδαιότητα του Νίκου Καζαντζάκη, αναφερόμενος σε δύο κύρια σημεία: α) ότι ο συγγραφέας αποτέλεσε σημαντικό κομμάτι «μιας λογοτεχνικής και πολιτιστικής αναγέννησης», παρόλο που συνέθεσε – κατά τον Bien – «ένα αδύναμο ποιητικό έργο» και β) ότι ο συγγραφέας κατόρθωσε «αδιαμφισβήτητα μια μοναδική επιτυχία να γίνει ευρέως γνωστός εκτός του ελλαδικού χώρου δια μέσου των μεταφράσεων των έργων του» (Bien 2012: ix). Πράγματι, υπερθεματίζοντας στα λεγόμενα του Bien, θεωρώ ότι ο Καζαντζάκης αποτελεί τον πιο πολυμεταφρασμένο Νεοέλληνα συγγραφέα. Είναι γεγονός ότι έχει μεταφραστεί σε πάνω από σαράντα γλώσσες σε ολόκληρο τον κόσμο. Επίσης, ο Bien τονίζει ότι τη σταδιοδρομία του κρητικού συγγραφέα επηρέασαν σημαντικά οι πολιτικές εμπειρίες και παρεμβάσεις του, καθώς και το πλήθος των ταξιδιών του, τα οποία αποτέλεσαν πηγή συλλογής πλούσιων πληροφοριών. Στην επόμενη ενότητα, ο μελετητής χαρακτηρίζει τον Καζαντζάκη ως έναν μανιακό επιστολογράφο (A Maniacal Epistolographer), «αφού για κείνον η συγγραφή γραμμάτων αποτελούσε μια πραγματική μανία: μια ένθερμη και ενθουσιώδης ανάγκη» (Bien 2012: x). Στις επιστολές του συγγραφέα, ο Bien αναγνωρίζει τη δύναμη της έκφρασης, τον πλούτο του λεξιλογίου, την πολυμάθεια, την ακούραστη επιθυμία να ασχολείται με οτιδήποτε και οποιονδήποτε τον περιέβαλε. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, ο Καζαντζάκης γράφει επιστολές, αναδεικνύοντας την αλληλογραφία ως τον σημαντικότερο τρόπο επικοινωνίας, πράγμα που ο Bien σχολιάζει ως ανάγκη του συγγραφέα να στέλνει και να λαμβάνει γράμματα, αφού ο ίδιος μελετητής θεωρεί ότι ο Καζαντζάκης έγραφε, ομολογώντας τον φόβο ότι δίχως γράμματα, η επαφή και η επικοινωνία του με τους ανθρώπους και την ανθρωπότητα γενικότερα, θα έτεινε να διακοπεί. Πράγματι, ο συγγραφέας αλληλογραφούσε με εξαιρετική συχνότητα με αποτέλεσμα η επιστολογραφία του -γνωστή και άγνωστη ως σήμερα – να αποτελεί σημαντικό έργο Λόγου, που αξίζει ιδιαίτερης μελέτης. Συμφωνώ απόλυτα με τις απόψεις του Bien και θεωρώ επιτυχημένο τον χαρακτηρισμό του σχετικά με την ιερή μανία που κατάκλυζε τον Καζαντζάκη κατά τη συγγραφή μιας επιστολής.
Στις επόμενες ενότητες, ο μελετητής περιγράφει τη μεθοδολογία της συγγραφής του βιβλίου του, αναλύοντας περιληπτικά ότι το βασικό κριτήριο της επιλογής μιας επιστολής προκειμένου να ενταχθεί στα επίλεκτα γράμματα ήταν η πληρότητα (Completeness) της ίδιας της επιστολής, με άλλα λόγια να είναι ολοκληρωμένη και όχι αποσπασματική. Ακόμη, αναφέρει τη χρησιμότητα των συμπληρωματικών πληροφοριών υπό τη μορφή σχολίων (Annotations) μετά από κάθε επιστολή και τέλος, περιγράφει την επίπονη διαδικασία της μεταγραφής και της μετατροπής (Transliteration) ελληνικών λέξεων στην αγγλική γλώσσα· ο Bien συντάσσεται με τις απόψεις αρκετών γλωσσολόγων και μεταγράφει τις λέξεις, οι οποίες δεν μπορούν να μεταφραστούν, όπως είναι κύρια ονόματα, τοπωνύμια κ.ά., προσεγγίζοντας την προφορά της Νέας Ελληνικής. Επίσης, ο μελετητής εν συντομία συμπληρώνει ότι δεν ακολουθεί τους ιδιόρρυθμους ορθογραφικούς κανόνες του Καζαντζάκη και δεν σημειώνει σημάδια προφοράς προκειμένου να έχει μια επιθυμητή απλούστευση, ενώ σε πολλά σημεία επιλέγει να παραθέσει αυτούσιες τις ελληνικές λέξεις.
Χρονογραφία του Νίκου Καζαντζάκη
Στη συνέχεια των Προλεγομένων του, ο Bien επιλέγει να τοποθετήσει μία σύντομη αλλά περιεκτική Χρονογραφία της Ζωής και του Έργου του Νίκου Καζαντζάκη. Ο ίδιος ο μελετητής αναφέρει ότι η συγκεκριμένη χρονογραφία βασίζεται κυρίως στις βιογραφικές αναφορές του Πρεβελάκη ([1965]1984: Τετρακόσια γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη, Αθήνα: Εκδόσεις Καζαντζάκη, σ.σ. 3-16, 19-22, 125-127, 383-389, 531-551), ενώ αποτελεί μια αναθεωρημένη χρονογραφία παλιότερου μελετήματός του (Bien, Peter. 1989. Kazantzakis: Politics of the Spirit. vol. 1. Princeton, N.J.: Princeton University Press. p.p. xvii-xxiv). Ο μελετητής διαχωρίζει τη χρονογραφία σε έντεκα επιμέρους περιόδους καλύπτοντας περιγραφικά στους τίτλους τη ζωή του συγγραφέα. Ο διαχωρισμός είναι σαφής και βασίζεται σε σημαντικά βιωματικά και πνευματικά γεγονότα της ζωής του Καζαντζάκη. Ο υποκειμενικός χαρακτήρας, τόσο του διαχωρισμού των επιμέρους χρονολογικών περιόδων όσο και της τιτλοφόρησης των περιόδων αυτών, θα μπορούσε να αναθεωρηθεί σύμφωνα με τις ανάγκες του κάθε ερευνητή. Κρίνοντας τους τίτλους των περιόδων, αναγνωρίζω την πληρότητά τους, παρόλο που σε ορισμένα σημεία εμπεριέχεται ένας ιδιόμορφος σχολιασμός (βλ. VIII, Bien 2012: xxii), που – κατά τη γνώμη μου – θα μπορούσε να παραλειφθεί, προκειμένου να αναδειχθεί περισσότερο ο αντικειμενικός χαρακτήρας της χρονογραφίας. Παρόλα αυτά θεωρώ ότι μια σύγχρονη έκδοση της Χρονογραφίας του Καζαντζάκη, αναθεωρημένης και διορθωμένης σε ορισμένα σημεία, αποτελεί έναν σημαντικό αρωγό στη συγκριτική μελέτη ανάμεσα στα γεγονότα και στις επιστολές.
Επιστολές
Οι επιστολές που περιλαμβάνονται στο βιβλίο The Selected Letters of Nikos Kazantzakis είναι επτακόσιες σαράντα επτά στον αριθμό και καλύπτουν χρονολογικά ολόκληρη την πνευματική ζωή του συγγραφέα (από το 1902 που ο Καζαντζάκης είναι δεκαεννιά χρόνων έως και το 1957 που είναι εβδομήντα τεσσάρων χρόνων).
Επιλογή
Ο Bien σημειώνει ότι η επιλογή των συγκεκριμένων επιστολών έγινε με γνώμονα το προσωπικό επιστημονικό αισθητήριό του, αλλά με σαφή και έγκριτα κριτήρια. Πρώτο κριτήριο είναι το περιεχόμενο: να υπάρχει ένα φυσικό και εγγενές ενδιαφέρον· δεύτερο κριτήριο είναι η ποικιλία: να περιλάβει κάθε παραλήπτη των γραμμάτων του συγγραφέα· και τρίτο κριτήριο – όπως αναφέρθηκε παραπάνω – είναι η πληρότητα: να αποτελεί μια ολοκληρωμένη μορφή της επιστολής.
Θεωρώ ότι και τα τρία κριτήρια της επιλογής των επιστολών είναι εξίσου σημαντικά και αναδεικνύουν την επιστημονική χροιά του πονήματος του μελετητή.
Παραλήπτες
Οι επιστολές που συμπεριλαμβάνονται στην έκδοση του βιβλίου The Selected Letters of Nikos Kazantzakis του Peter Bien, απευθύνονται σε διάφορους αποδέκτες, όπως στην οικογένεια του Καζαντζάκη, στις συντρόφους του, σε φίλους, σε πνευματικούς ανθρώπους και πολιτικούς παράγοντες της εποχής, τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό κά. Συγκεκριμένα, τα επίλεκτα γράμματα του Νίκου Καζαντζάκη είναι προς τους γονείς του, Μιχάλη Καζαντζάκη και Μαρία Χριστοδουλάκη, τις αδερφές του, Ελένη [Καζαντζάκη] και Αναστασία [Σακλαμπάνη], την οικογένεια [Ιωάννη] Αγγελάκη, τον Ιωάννη Αγγελάκη, την [Ελένη] Αγγελάκη, την Κατερίνα Αγγελάκη [Ρουκ], την Έλλη Αλεξίου, τον Λευτέρη Αλεξίου, τον Θρασύβουλο Ανδρουλιδάκη, τον Αντώνη Ανεμογιάννη, την Τέα Ανεμογιάννη, τον Γεώργιο Βλάχο, τον Αλέξανδρο (Αλέκο) Δελμούζο, τον Μηνά Δημάκη, τον Στάμο Διαμαντάρα, τον Ιωάννη Ζερβό, τον Γιώργη Ζορμπά, τον Γιώργο Θεοτοκά, τη Γαλάτεια Καζαντζάκη [το γένος Αλεξίου], τον Γιάννη Κακριδή, τον Τάκη Καλμούχο, τον Δημήτριο Καλογερόπουλο, τον Μ. Καραγάτση [Δημήτριο Ροδόπουλο], τον Θράσο Καστανάκη, τον Κάρολο Κουν, τον Βασίλη Κίντζιο, τη Χρυσάνθη (Μπέμπα) Κληρίδου, τον Εμμανουήλ Κριαρά, τον Ιωάννη [Γιάννη] Κωνστανταράκη, τον Κώστα Κω(ν)σταντουλάκη [Άρη Δικταίο], την Έλλη Λαμπρίδη, τον Βασίλειο Λαούρδα, τον [κ.] Μαρίνη [ελλιπές όνομα], τον Αλέξη Μινωτή, τον Κωστή Μπαστιά, τη Μυρτιώτισσα [Θεώνη Δρακοπούλου], τον Κωστή Παλαμά, τη Μαρίκα Παπαϊωάννου, τον π. Εμμανουήλ Παπαστεφάνου, τον Νίκο Πουλιόπουλο, τον Παντελή Πρεβελάκη, την Αγνή Ρουσοπούλου, τον Μιχάλη Σακλαμπάνη, την Ελένη Σαμίου [Καζαντζάκη], τον Απόστολο Σαχίνη, τον Άγγελο Σικελιανό, τον Θεμιστοκλή Σοφούλη, τον Γιάννη Σταυριδάκη, τον Χαρίλαο Στεφανίδη, τον Νικόλαο Στρατάκη, τον Πάνο-Νικολή Τζελέπη, τον Τσιριντάνη [ελλιπές όνομα], τον Εμμανουήλ Τσουδερό, τον Γεώργιο Α. Φανουράκη, τον Βελισάριο Φρέρη, τον Δημήτρη Φωτιάδη, τον Πέτρο Χάρη, τον Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα, τον Γιάννη Χατζίνη, τον Αιμίλιο Χουρμούζιο.
Τέλος, ο Καζαντζάκης απευθύνει επιστολές προς ξένους αποδέκτες, όπως τη Rae Dalven, τη Leah Dunkelblum, τον Kimon Friar, τον Panaït Istrati, τον Juan Ramón Jimémez, τον Börje Knös, την Elsa Lange, την Edwige Levi, τη Rahel Lipstein, τον Bohuslav Martinù, τον Max Schuster, τον Victor Serge, τον Max Tau, τον Mario Vitti, τον Sir Sydney [Philip Perigal] Waterlow, τον αντισυνταγματάρχη Ανδρέα Ζορμπά.
Βιβλιογραφική αναφορά
Στις βιβλιογραφικές αναφορές που τίθενται ως προμετωπίδα στις επιστολές, ο Bien καταγράφει με λεπτομέρειες αφενός, την τοποθεσία που φυλάσσεται το χειρόγραφο της επιστολής και αφετέρου, τις διάφορες δημοσιεύσεις – ανεξαρτήτου γλώσσας – της κάθε επιστολής. Και οι δύο εργασίες αποδεικνύονται ιδιαίτερα επίπονες και χρήζουν προσοχής προς αποφυγή σφαλμάτων κατά την ταυτοποίηση και την αντιπαραβολή των ευρημάτων.
Σημαντικό στοιχείο της βιβλιογραφικής αναφοράς είναι η ακριβής περιγραφή της τοποθεσίας του αρχειακού υλικού, του φυσικού τεκμηρίου της επιστολής, προκειμένου να είναι προσιτό οποιαδήποτε στιγμή σε οποιονδήποτε ερευνητή επιθυμεί να το μελετήσει. Τα χειρόγραφα των επίλεκτων επιστολών που καταγράφει ο Bien στο ογκώδες βιβλίο του βρίσκονται σε διάφορα αρχεία, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό· τα σημαντικότερα αρχεία είναι στο Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη (Μυρτιά) και στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης (Ηράκλειο), καθώς και το αρχείο Πρεβελάκη στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης (Ρέθυμνο). Ορισμένα χειρόγραφα φυλάσσονται στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο – ΕΛΙΑ (Αθήνα), στο Μουσείο Μπενάκη (Αθήνα), στο Department of Rare Books and Special Collections στη Βιβλιοθήκη του Princeton University (New Jersey) και στη Βιβλιοθήκη του Columbia University (New York). Επίσης, ο μελετητής σημειώνει τις περιπτώσεις που το χειρόγραφο του δόθηκε σε φωτοτυπία από κάποιο οικογενειακό ή προσωπικό αρχείο.
Τέλος, ο μελετητής τολμά να παραδεχθεί τις περιπτώσεις που παρά τις ανέλπιδες προσπάθειές του, τελικά δεν κατόρθωσε να καταγράψει και να ταυτοποιήσει την τοποθεσία που φυλάσσονται ορισμένα χειρόγραφα. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ένα εξαιρετικό επιστημονικό ήθος και μια ξεχωριστή εγκυρότητα της μελέτης.
Μετάφραση – Μεταγραφή Οι περισσότερες επιστολές είναι γραμμένες στην ελληνική γλώσσα, αρκετές στη γαλλική γλώσσα, ορισμένες στην αγγλική γλώσσα και ελάχιστες στη γερμανική και στην ισπανική γλώσσα. Ο Bien – ο οποίος είναι ένας από τους μεταφραστές των έργων του Καζαντζάκη στον αγγλόφωνο κόσμο -, αφού, μετά από περίπου είκοσι πέντε χρόνια σχολαστικής εργασίας, συνέλεξε και επέλεξε το υλικό που θα περιλάμβανε στην έκδοση των γραμμάτων του Καζαντζάκη, μετέφρασε όλες τις επιστολές στην αγγλική γλώσσα με ιδιαίτερη προσοχή και με σεβασμό τόσο στην ελληνική γλώσσα (ή τη γλώσσα του πρωτοτύπου) όσο και στον ιδιοσυγκρασιακό χαρακτήρα της έκφρασης του Καζαντζάκη, κατορθώνοντας να δημιουργήσει έναν πνευματικό άθλο που συμβάλλει αφενός, στην αγγλική γραμματεία και αφετέρου, στην μελέτη του Καζαντζάκη σε διεθνή κλίμακα. Όσον αφορά στη μεταγραφή – όπως ήδη έχει αναφερθεί -, ο μελετητής επιλέγει α) να μείνει πιστός στους φωνολογικούς κανόνες που διέπουν την προφορά της Νέας Ελληνικής, β) να μην χρησιμοποιήσει την ορθογραφία του Καζαντζάκη, αφού άλλωστε δεν έχει καμία σημασία στην αγγλική γλώσσα και γ) να παραθέσει σε πολλά σημεία – όπου χρήζει αναγκαίο – αυτούσιες τις ελληνικές λέξεις, ώστε να μη χαθεί το νόημα του περιεχομένου της επιστολής.
Σχόλια
Στις συμπληρωματικές πληροφορίες, ο Bien δεν επιλέγει την καθιερωμένη μορφή υποσημειώσεων με συνεχόμενη αρίθμηση και παράθεση στο τέλος της σελίδας ή στο τέλος του βιβλίου, αλλά παραθέτει τις πληροφορίες υπό τη μορφή σχολίων στο τέλος κάθε επιστολής – όπως πράττει και ο Πρεβελάκης ([1965]1984, ό.π.) – προκειμένου να είναι αμεσότερες προς τον αναγνώστη. Τα σχόλια του έχουν πλήθος από πληροφορίες οι οποίες είναι βοηθητικές κυρίως για τον ξένο αναγνώστη, εντάσσοντάς τον στο πνευματικό, πολιτικό και γενικότερα πολιτισμικό προσκήνιο της εποχής. Επίσης, ως σχόλια περιλαμβάνονται α) πληροφορίες για πρόσωπα και τόπους, β) βιβλιογραφικές αναφορές διακειμενικών αποσπασμάτων, γ) πληροφορίες για γεγονότα της εποχής, δ) διάφορες σημασιολογικές ή λεξιλογικές διευκρινήσεις κά. Η πληθώρα των πληροφοριών που απαρτίζουν τα σχόλια των επιστολών κρίνεται επαρκής, αν και ο υποκειμενικός χαρακτήρας της επιλογής των οποιωνδήποτε διευκρινήσεων τίθεται συνεχώς υπό έρευνα.
Συμπέρασμα
Το βιβλίο The Selected Letters of Nikos Kazantzakis του Peter Bien αποτελεί ένα μεγαλειώδες έργο της σύγχρονης εποχής που συμβάλλει καταφανέστατα στη διεθνή βιβλιογραφία για την ανάπτυξη της καζαντζακικής έρευνας. Οι επιστολές παρουσιάζονται με εξαίσιο τρόπο καλύπτοντας τόσο τα επιστημονικά κριτήρια όσο και τα αισθητικά γούστα οποιουδήποτε αναγνώστη. Πρόκειται για ένα έργο ζωής του Bien, αφού ασχολείται με αυτό τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια – σημειωτέον ότι η συλλογή και η επιλογή γραμμάτων έγιναν μεταξύ 1987 και 2004 και η μετάφραση έγινε μεταξύ 2007 και 2011. O Bien κατόρθωσε να σταχυολογήσει τις σημαντικότερες από τις επιστολές του κρητικού συγγραφέα, ενώ παράλληλα επιδιώκει να μυήσει το ξενόγλωσσο ερευνητικό δυναμικό στη μελέτη της προσωπικότητας και του έργου του Καζαντζάκη.
Νίκος Μαθιουδάκης, Διδάκτωρ Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας και Λογοτεχνικής Υφολογίας
Μαρίνα Γρηγοροπούλου, Διδάκτωρ Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας
Θανάσης Αγάθος, Λέκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας